فردی به همین دلیل مسئول روشن نگاه داشتن آتش بود که او را آتروپات می گفتند. خراسانیان هنوز مجالس شبانه را آتشان می گویند. این جشن نشانگر است که ایرانیان از هزاران سال پیش دریافته بودند خورشید حرکت می کند، از این رو اندازه آن را در برج های آسمان می گرفتند و هر برج نامی داشت و در شب یلدا در انتظار خورشید بودند که بر تاریکی پیروز شود، بدین ترتیب بیدار بودند.

به عبارت دیگر در این شب، به روایت ژاله آموزگار «بین تاریکی و روشنی کارزار است و در این شب در ایران هر کس تا بامداد با سرگرمی ها و خوراکی ها خود را مشغول می کرده و نمیخوابیده است تا بیداری او کمکی کرده باشد هرچند کم به فرشته پیمان، فرشته راستی و فرشته نظم و همه نگران و منتظر هستند تا پایان این کارزار را با دمیدن صبح و دیده شدن نخستین فروغ روشنی جشن بگیرند».

یلدا واژه ای سریانی به معنای ولادت و میلاد است؛ یعنی ولادت خورشید! رومیان آن را ناتالیس آنویکتوس، یعنی روز تولد مهر شکست ناپذیر می نامیدند. در برهان قاطع که در سال ١٠١۵ قمری نگاشته شده، چنین آمده است «یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جدی و آخر قوس می باشد و آن درازترین شب هاست در تمام سال و در آن شب و یا نزدیک به آن شب آفتاب به برج جَدی تحویل می کند و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک می باشد و بعضی گفته اند شب یلدا یازدهم جدی است.

مراسم شب یلدا از جمله مراسمی به شمار می آید که از دیرباز به عنوان آیینی سنتی در ایران متداول بوده است. این آیین که به جشن شب یلدا یا شب چله هم آوازه یافته، آداب و سنت هایی ویژه داشته و در گذر زمان تاکنون ماندگار شده است. این آداب از گذشتگان ما، پدربزرگ ها و مادربزرگ ها سینه به سینه انجام و نقل شده است. گشت وگذاری در تاریخ فرهنگی- اجتماعی ایران، تصویرهایی جذاب از سنت ها و آیین های ایرانیان در جشن یلدا پیش روی می گذارد.

تهیه و تدارک برای شب یلدا در برخی نقطه های ایران گاه از تابستان آغاز می شود، همچون ترشی انداختن در تابستان. در پاره ای دیگر از نقاط ایران، بسته به کارهایی که می خواهند انجام دهند، از پیش تدارک می بینند. مردم در بیش تر نقاط مازندران به روایت ابوالقاسم انجوی شیرازی دو روز مانده به شب یلدا مقدمات آن را مهیا می کنند.
ساکنان روستای دره میانه سفلای شهرستان ملایر یکی دو روز مانده به پایان آذر، همه لباس ها، پوشاک، فرش و وسایل خانه را به سرچشمه می برند تا برای مراسم شب یلدا بشویند و آماده کنند، سپس لباس ها و ظرف ها را پس از شستن در آفتاب می گذارند تا خشک شود. مردم قوچان دو روز مانده به شب چله هرچه قالی، لحاف و مانند آن ها را در آب رودخانه انداخته، تمیز می شویند با امید به آن که عمو چله در این شب سخت نگیرد. اصفهان ها در گذشته دو شب را به عنوان چله برگزار می کردند. آن ها پیش از مراسم، همه لباس ها و رخت های خواب را در حیاط در برابر خورشید می گسترانیدند تا به عمو چله خوش آمد بگویند. ساکنان برخی نقاط ایران از جمله دختران و زنان شهر تکاب، در این شب حنا می بندند.

اهالی شهرستان کازرون و روستاهای پیرامون بر این باورند که باید بر اساس توان مالی، مرغ، خروس و گوسفند قربانی کنند. کسی در گذشته در شهرستان بروجرد وضع مناسب مالی داشت گاو یا گوسفند می پروراند و برای شب یلدا قربانی کرده، خواهر، دختر، داماد و دیگر اعضای خانواده را فرامی خواند و کبابی به آن ها می داد؛ اگر چنین نمی کرد پشت سرش حرف می زدند.
کرسی یکی از ویژگی های شب یلدا در بیش تر نقاط ایران به ویژه در بخش های سردسیر بوده است. ایرانیان با گذاردن منقلی که روی آن خاکستر بود در زیر چهارپایه ویژه چوبی که کرسی نامیده می شد و رفتن به زیر آن، گرم می شدند. یکی از پژوهشگران نوشته است استفاده از کرسی برای گرمایش خانه و دور کرسی نشینی معمولا از شب یلدا، نخستین شب زمستان شروع می شد و تا پایان چله بزرگ و در برخی خانواده ها تا پایان چله کوچک ادامه می یافت.

هاشم رضی در این باره نوشته است ایرانیان باستان تاریکی اهریمن را در پرتو آتش از میان می بردند، از این رو در شب یلدا با تولد خورشید، آتش می افروختند و گرد هم و سپس سفره ای می گسترانیدند و میوه های تازه و خشک شده در آن می گذاردند. این سفره، مقدس بود و میوه ها تمثیلی به شمار می آمد تا بهار و تابستانی پربرکت داشته باشند. در بسیاری از نقاط از جمله سبزوار پارچه ای به رنگ های سبز و زرشکی و انواع دیگر و در رشت، لاهیجان، سیرجان و ایلام در اتاقی می گسترانیدند و در آن انواع میوه، آجیل و شیرینی می گذاشتند. سفره ای هم برای شب یلدا نبود که پهن شود و در آن هندوانه نباشد!

شیرازی ها در شب یلدا سفره ای می گسترانند که مانند هفت سین است. آنان در این سفره که در میان اتاقی پهن می شود آینه و قاب عکس با تمثال حضرت علی (ع) با چند لاله و شمع در کنار آن می گذارند و شمع ها را برمی افروزند. افزون بر آن ظرفی زیبا با مقداری اسپند می گذارند و چند زغال افروخته روی اسپند جای می دهند تا فضای اتاق خوشبو شود. در این سفره از میوه ها انار، مرکبات، انگور، به ویژه هندوانه، از نوشیدنی ها آب سرد، از تنقلاب نخودچی، کشمش، حلوای ارده، قیسی، برگ هلو و شفتالو، آجیل مشکل گشا، ارده شیره، خرما، برنجک، انجیر، تخمه شور، آجیل شیرین و شیرینی با چند شاخه گل می گذارند. سفره شب یلدا به باور پیشینیان باید هفت رنگ باشد؛ آجیل، تخمه، هندوانه، انگور، ازگیل، سیب، پرتقال، نارنگی، لیموترش و ترشی.

کازرونی ها در شب یلدا پس از گسترانیدن سفره، آینه ای در آن گذاشته، دو شمع در برابر آینه برمی افروزند که در سال های دور در نبودِ برق بر روشنی اتاق می افزود و از تاریکی شب می کاست. آن ها همه مواد خوراکی شب یلدا را در سفره می گذاشتند. همچنین در گذشته دختر بچه ای رو به قبله و آینه نشانده، پارچه سبزرنگ نو به او می دادند. دخترک ابتدا بسم الله الرحمن الرحیم گفته، پارچه را تا می کرد و با سوزن و نخ سبز دو سوی آن را می دوخت؛ کیسه ای بدین سان پدید می آمد که به آن جیبک یا خورجینک می گفتند. کازرونی ها با دوختن کیسه، آن را از میوه های سفره پر می کردند. این خورجینک نمادی از تدارک برای خورشید بود تا در سفر زمستانی خود بی توشه نماند. دخترک پس از نیمه شب، آنچه در کیسه بود میان دختران دم بخت بخش می کرد تا بخت شان گشوده شود و به آرزوهایشان برسند.

ساکنان برخی نقطه های ایران، خوانچه ای برمی دارند که در حقیقت گونه ای سینی یا طَبق مستطیل یا دایره شکل چوبی است. آن ها روی خوانچه، سفره قلمکار یا ترمه انداخته، آن را آینه کاری یا تزیین می کنند و ظرف های تزیین شده میوه را در آن گذاشته، به وسیله طبق کش به خانه عروس می فرستند. گاه در این خوانچه هفت رنگ، میوه هایی چون انار، انگور، پرتقال، خربزه، سیب،گلابی و هندوانه می گذارند. خانواده عروس در برابر آن، پیراهن یا پارچه مردانه به عنوان هدیه برای داماد بازپس می دهند. مردمان مرند، افزون بر فرستادن هدیه برای عروس، چراغی نیز به عنوان روشنی و خوشبختی به همراه هدیه ها می فرستند. خراسانیان رسم دارند که مادر شوهر برای عروس خوانچه می فرستد.

این خوانچه، میوه، پارچه، پیراهن، دستبند و گردن بند را دربرمی گیرد. همچنین باید دست کم هفت گونه میوه، یعنی انار، انگور، پرتقال، خربزه، سیب، گلابی و هندوانه در آن باشد. میوه ها را معمولا با پرهایی رنگین به نام «پر مرغ عدن» زینت داده، با طبق کش به خانه عروس می فرستند. مردم آذربایجان در شب یلدا هدیه هایی برای تازه عروس ها فرستاده، آن ها نیز برای این کار از طبق بهره می گیرند. آن ها طبق را با شال قرمز تزیین می کنند که نشانگر شادی و خوشبختی است.

هدیه ها را در آن چیده، دور آن را با هندوانه تزیین می کنند و با پایکوبی به خانه آن ها می برند. خانواده های پسرانی که نامزد دارند، در خوی، برای نامزدشان خوانچه ای می فرستند که دوازده بشقاب خوردنی در آن است؛ بشقاب پشمک، بشقاب انگور نیمه خشک، یک هندوانه، یک خربزه و بشقاب انار و دیگر خوردنی ها. آن ها گاه در برخی خوانچه ها سه گونه حلوا می گذارند؛ حلوای کنجد، حلوای گردویی و حلوای هویج.

بیش تر مردم ایران در شب یلدا خوراکی هایی چون میوه، شب چره، شیرینی و غذاهای گوناگون می خورند. ساکنان روستای قلعه باباخان ملایر، گونه ای شیرینی درست می کنند که به آن قاووت می گویند. لرستانی ها برای شب یلدا آجیلی فراهم می آورند که گندم برشته دارد و آن را گَنِم شیر یعنی گندم شیر می نامند. مردم استان خراسان جنوبی، گونه ای شیرینی تهیه می کنند که به کف مشهور است و روش تهیه آن را کف زنی نامیده اند. آنان در شب یلدا از این شیرینی به اقوام و همسایگان می دهند. گونه ای دیگر از شیرینی ویژه این شب، پشت زیک نام دارد که در بیش تر نقاط مازندران از نیشکر یا شکر، کنجد، مغز گردو و نخودچی درست می کنند. مازندرانی ها شیرینی را به صورت لوزی یا مثلث بریده، در بشقاب می گذارند و در مجلس یلدا پیشکش می کنند.

ایرانیان در جشن شب یلدا شعرها و تصنیف هایی دسته جمعی می خواندند و اینگونه بر شادی خود می افزودند. این شعرها بیش تر درباره شب یلدا بوده است. کودکان در همدان برای مهمانان شعرهای سنتی می خواندند «امشب شب چله/ خاله جان سر پله … خاله جان نرو بالا/ مامات کرده لالا». آن ها سپس می خندیدند و شادی می کردند و تا نیمه شب همچنان ادامه می دادند. مراسمی مانند قرآن خوانی همچنین در این شب برگزار می شده است. مردم فریدون شهر رسم داشتند همه شب یلدا را در خانه یکی از اهالی گرد آیند و به ختم انعام بپردازند؛ آنان بر این باور بودند که با این کار از نیروی دیو سیاهی کم و به نیروی فرشته روشنایی افزوده می شود.
تفال به حافظ، از دیگر مراسمی به شمار می آید که در شب یلدا انجام می شده است. تفال با دیوان حافظ به ویژه در شیراز آدابی ویژه داشته است؛ دیوان حافظ را با احترام برداشته، صلوات می فرستند. سپس سوره های حمد و توحید را خوانده، چشمان را می بندند و پس از نیت چنین می گویند «ای خواجه حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، بر من نظر اندازی، من طالب یک فالم، تو را به کتابت، به جان شاخ نباتت قسم می دهم که وصف حال مرا بازگویی و بگویی نیت من خیر است یا نه».
مردان مذهبی و روحانیون در تهران حدود ١۴٠ سال پیش به روایت ناصر نجمی، تاریخ نگار تهران قدیم، هنگام اذان صبحِ روز یکم دی در هر محله بر بالای بام خانه ها می رفتند و تا طلوع آفتاب اشعار مذهبی می خواندند، همچنین دعا و مناجات می کردند. پس از نماز صبح و انجام آب و جاروی دم در خانه، به خانه می رفتند و صبحانه ای می خوردند که این اقلام را داشت؛ چای، چای دارچین، شیر چای، کله پاچه، عدسی و حلیم.
برای نگارش نوشتار از این منابع بهره گرفته شده است؛ تاریخ گردیزی از ابوسعیدعبدالحی گردیزی، آثار الباقیه از ابوریحان بیرونی، جهان فرودی از بهرام فره وشی، برهان قاطع از محمدحسن بن خلف تبریزی، جشن ها و آداب و معتقدات زمستان از ابوالقاسم انجوی شیرازی، جشن یلدا از جمشید صداقت کیش، آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز از محمود روح الامینی، جشن مهرگان- یلدا از هاشم رضی، دارالخلافه طهران از ناصر نجمی. نگارنده همچنین از پاره ای از پژوهش های تاریخ محلی بهره جسته است.

اشاره به شب یلدا و جشن آن در منابع تاریخی، بیش تر به توصیفی کلی و اشاره هایی به نمادهای آن محدود شده است. به عنوان نمونه قهرمان میرزا سالور «عین السلطنه» در کتاب «روزنامه خاطرات عین السلطنه» در توصیف یلدا اینگونه آورده است «یکشنبه ١۶- شب یلدا و اول چله بزرگ است. دیروز و امروز باد می آید و هوا را سرد کرده. چند سال است در قوس سرما نمی شود. امسال بسیار خوش گذشت. ابدا مثل سالهای سابق نیست که در قوس آنقدر سرما شود برف بیاید». جای دیگر باز می افزاید «غروب شعاع الدین میرزا آمد. صحبت دیگری جز رفتن سفارت عثمانی نبود. تا دو ساعت از شب رفته اینجا ماند. شب یلدا و اول چله بزرگ بود. هندوانه علی الرسم بود خوردیم.

جواهر خانمی هم پیدا شده بود می خواند و می زد». این تاریخ نگار دوره قاجار، در زمره اندک نویسندگانی است که به این آیین ایرانی توجه داشته است تا «معمول ترک نشده باشد». او باز در روزنگاری رخدادهای سالی دیگر به یلدا چنین اشاره می کند «هوا پس از برف یکی دو شب سرد کرد، نصف یخچال را مملو از یخ کردیم. بعد ابر شد و برفها آب می شود. دیشب که شب چله بزرگ است ایرانیها معمول دارند هندوانه بخورند این تهیه را نداشتیم. اتفاقا سلیمان آفتاب دری محض گرفتن مبلغی پول و یک خروار غله یک دانه آورد که ما فال فال کرده به همه چشاندیم تا معمول ترک نشده باشد».

هندوانه خوری شب یلدا هم پدیده ای است که هرچه تاریخ را به گذشته بازگردانیم، دست کم تا دوره قاجار می توان حضور آن را در میان خانواده های ایرانی دید. عبدالله مستوفی دیگر تاریخ نگار دوره قاجار نیز در کتاب «شرح زندگانی من» به این سنت اشاره دارد «برادرم آقای فتح اللّه مستوفی میفرمودند:که در سال ١٣١٢ قمری که بفارس میرفتیم در باغشاه فین کاشان منزل کرده بودیم. روز اول سرطان و اول روز تابستان بود، در این روز مثل هندوانه خوردن شب اول چله زمستان یا بهتر بگویم برعکس آن آب تنی عمومی بخصوص در دهات و شهرهای کوچک معمول است».