سربازگیری در ایران تاریخچه‌ای طولانی دارد، اما به طور مشخص اولین قانون سربازی در ایران با عنوان «قانون سربازگیری» در سال ۱۲۹۴ به تصویب مجلس شورای ملی رسید که بر اساس این قانون، قشون‌گیری دولت ایران بر مبنای بنیچه صورت می‌گرفت. این روش تا سال ۱۳۰۰ نیز ادامه داشت، اما در سال ۱۳۰۴ با تشکیل «اداره کل احصائیه و سجل احوال» و سپس با تصمیم رضاخان قانون “خدمت اجباری” به تصویب رسید. قانونی که تا سال ۱۳۴۷ بنا به ضرورت دستخوش تغییراتی شد و نهایتاً در سال ۱۳۵۰، قانون خدمت وظیفه عمومی که نسبت به ادوار گذشته، قانون جامع‌تری بود به تصویب مجلس شورای ملی رسید.

اولین قانون خدمت وظیفه عمومی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز، در تاریخ ۲۹ مهر ۱۳۶۳ با تغیراتی به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و در نهایت در سال ۱۳۹۰ با اصلاح ۳۶ ماده از قانون سابق و ۳۰ ماده الحاقی در مجلس شورای اسلامی تصویب شد.

بر اساس ماده چهارم قانون خدمت وظیفه عمومی مصوب سال ۱۳۶۳، خدمت وظیفه عمومی در ایران ۳۰ سال است که به چهار دوره تقسیم می‌شود. خدمت دوره ضرورت (۲ سال)، دوره احتیاط (۸ سال)، دوره ذخیره اول (۱۰ سال) و دوره ذخیره دوم (۱۰ سال). همچنین این قانون اجازه می‌دهد در شرایطی که تعداد مشمولان مازاد بر نیاز باشد، طول دوره ضرورت به ۱۸ ماه کاهش یابد.

هم‌اکنون طول خدمت وظیفه در ایران ۲۱ ماه است. اما خدمت در مناطق محروم ۲۰ ماه و در مناطق مرزی ۱۹ ماه است. ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در اردیبهشت ۱۳۸۸ اعلام کرد از طول خدمت افرادی که دارای مدرک کارشناسی، کارشناسی ارشد، دکتری و دکتری تخصصی می‌باشند به ترتیب ۱، ۲، ۳ و ۴ ماه کسر می‌شود. در سال ۹۰ کسری‌های مربوط به مقطع تحصیلی و جبهه پدر حذف شد و خدمت وظیفه از ۱۸ ماه به ۲۱ ماه افزایش یافت. این در شرایطی است که سربازان امریه، ۲۴ ماه خدمت می‌کنند.

اما در این میان قوانین نظام وظیفه پس از گذشت سالیان متمادی و تغییر روش جنگ، متناسب با زمان خود به روز نشده است و به همین دلیل نحوه استفاده و آموزش نیروهای وظیفه با مشکلات بسیاری همراه است. مشکلاتی که سبب می‌شود تا آمار غایبین سربازی افزایش یافته و جوانان تمایلی برای رفتن به خدمت سربازی نداشته باشند و حتی برای گرفتن معافیت هزینه های سنگینی بپردازند. جالب آنجا است که حتی ستاد نیروهای مسلح مدتی است که قوانین جدیدی را برای “خرید سربازی” که با عنوان “جریمه سربازان” مطرح کرده است، به جوانان پیشنهاد می دهد!

به گزارش خبرآنلاین، مطابق با پژوهش های انجام شده، مهم ترین عامل نارضایتی سربازان، اتلاف وقت در مدت زمان طولانی خدمت سربازی‌ست. مسئله ای که روی فرصت شغلی، وضعیت تحصیلی، موقعیت اجتماعی و ازدواج جوانان تاثیرگذار است. از سوی دیگر و در مقیاسی بزرگتر، شیوه کنونی سربازی دارای تبعات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز هست، اثرگذاری بر روی نیروی انسانی شاغل، طولانی شدن کاذب مدت تحصیل پسران، خروج نخبگان، بالارفتن سن ازدواج و مشکلات مشمولان غایب، از جمله موارد مشهود در تبعات شیوه کنونی است.

البته این مسائل هیچگاه توسط مسئولان نظام وظیفه تایید نشده است و گاها اظهاراتی در تضاد این ادعا در رسانه ها منتشر می شود. به طور نمونه، موسی کمالی اخیرا در مصاحبه ای درباره این مسئله می گوید:‌ “در این رابطه تا کنون تحقیق دقیقی صورت نگرفته است و بیشتر نظراتی که داده می‌شود، حدس و گمان است، مسئله ازدواج به تغییر فرهنگ، سبک زندگی، تحصیل، اشتغال، مسکن و عوامل مختلف دیگر ارتباط دارد ولی این که وزن سربازی چقدر هست به صورت دقیق مشخص نیست و بر اساس تحقیق میدانی که از چندین نفر که سربازی کرده‌اند و کسانی که معاف شده‌اند، تفاوت معنی‌داری در وضعیت ازدواج آنان وجود نداشته است. قطعاً اگر سربازی عامل اصلی یا یکی از عوامل مهم در ازدواج بوده باشد، در مورد آن بحث و بررسی خواهد شد.”(بیشتر)

یا در نمونه ای دیگر، معاون نیروی انسانی ستادکل نیروهای مسلح در دی ماه در مصاحبه ای می گوید:‌”هزینه‌های سربازی زیاد نیست و تعداد اندکی از سربازان هزینه‌ به خانواده تحمیل می‌کنند!(بیشتر)، یا همین مقام مسئول در جایی دیگر از «رضایت ۸۰ درصدی خانواده ها» از قوانین فعلی سربازی می گوید!(بیشتر)

البته در این میان و طی سال های گذشته افرادی نیز بوده اند که سعی در بهبود قوانین فعلی سربازی داشته اند، اما  با واکنش تند مسئولان نیروهای مسلح روبرو شده است، به طور نمونه در جریان انتخابات مجلس شورای اسلامی نظام وظیفه با صدور اطلاعیه خواستار عدم  ورود نمایندگان به مسئله سربازی شد: “با توجه به اینکه سربازی به توان رزمی نیروهای مسلح و بنیه دفاعی کشور ارتباط دارد، قطعا تصمیم‌گیری در مورد آن از سوی ستاد کل نیروهای مسلح انجام می‌شود. از سوی دیگر با توجه به اینکه سربازی با موضوع امنیت و بنیه دفاعی کشور در ارتباط است، بنابراین نمی‌توان به این موضوع به عنوان یک مساله احساسی و در یک فضای تبلیغاتی و انتخاباتی نگاه کرده و اظهار نظر کرد. بنابراین تاکید ما به نامزدهای محترم مجلس شورای اسلامی این است که به حوزه سربازی ورود نکنند و با دادن برخی از وعده‌هایی که اجرایی نبوده یا احتمال آن ضعیف است برای جوانان و مشمولان مشکل ایجاد نکنند.”(بیشتر)

نکته قابل تامل تر در این میان دلایل مسئولان نیروهای مسلح برای ادامه این قوانین است؛ هفته اول اردیبهشت ماه سال جاری بود که معاون نیروی انسانی ستادکل نیروهای مسلح که در همایش سربازی شرکت کرده بود، پرده از واقعیتی بزرگ برداشت؛ مسئله ای که بلافاصله توسط نظام وظیفه تکذیب شد!؛ سرتیپ محمدحسن باقری در این همایش ضمن اعتراف به بکارگیری جوانان در دستگاه های نظامی به دلیل پایین آمدن هزینه ها، می گوید: از نگاه اقتصاد مقاومتی نیز خدمت سربازی توانسته هزینه‌های این حوزه را کاهش دهد.(اینجــا). البته این مقام مسئول در آن همایش هیچگاه پاسخ نداد که آیا تلف کردن دوسال وقت یک جوان – که بسیاری از آنها “متاهل” هستند- می تواند ادله درستی برای نشان دادن «اقتصاد مقاومتی» باشد؟

یا دیگر نکات قابل تامل، اعتراف رئیس سازمان نظام وظیفه به «نگاه» درآمدزایی این سازمان از سربازان است!؛ اوایل مهرماه سال گذشته بود که حمید صدر‌السادات رئیس سازمان وظیفه عمومی در نشستی در باشگاه خبرنگاران در بخشی از اظهارات خود با اشاره به طرح خرید سربازی که شاه کلید و پشت پرده دلیل این اقدام است می گوید: تاکنون ۲۳ هزار میلیارد ریال واریزی از طریق پرداخت جرایم غیبت سربازی داشتیم که تمامی این واریزی‌ها به حساب خزانه دولت واریز شد.

به هر حال آنچه که مشخص است، قوانین فعلی سربازی یکی از بزرگترین مصائب جوانان و حتی دولت و دستگاه های نظامی تبدیل شده است؛ و باید دید این قانون که امروز ۱۰۱ ساله می شود، آیا در نهایت به یک شکل «نظام مند» تبدیل می شود؟