بخش دیده‌نشده بودجه دانشگاهها
اما یکی از بخش‌های مهم این لایحه پیوست شماره ۲ است. در این پیوست درآمدها و واگذاری دارایی‌های سرمایه‌ای و مالی مشخص شده که در بخش‌هایی از این لایحه درآمد دانشگاهها مشخص شده است؛ موضوعی که به نظر می‌رسد با توجه به مشکلات مالی اکثر دانشگاهها و مساله درآمدزایی که طی چند سال اخیر مورد توجه مسئولان آموزش عالی و مسئولان قرار گرفته است، قابل‌توجه باشد. از سوی دیگر موضوع تخصیص ۱۰۰درصدی بودجه نیز یکی از نگرانی‌هایی است که همواره مورد اعتراض روسای دانشگاهها بوده که همه این باعث شده است که توجه به مساله درآمدزایی بیشتر شود. معاون اداری، مالی وزارت علوم دراین‌باره می‌گوید: «هدف‌گذاری هیات امنای دانشگاهها این است که به تدریج درآمد اختصاصی دانشگاهها در بخش آموزش، صنعت و پژوهش افزایش یابد.» یا رئیس دانشگاه شهید بهشتی مدتی پیش درباره کسری بودجه دانشگاهها گفت: «اگر در سال با کسری مواجه می‌شویم، این تقصیر خود ماست. در همین راستا به روش‌های نو و جدید کاری، مدیریتی و درآمدی فکر می‌کنیم.»
منابع درآمدزایی دانشگاهها در ایران چه هستند؟
اما دولت در بودجه سال ۹۷ چه منابعی را جزء منابع درآمدزایی دانشگاهها قرار داده است و مبالغ درآمدی به چه صورت است؟ طبق این پیوست، درآمد دانشگاهها به‌طور کلی به پنج دسته تقسیم‌بندی می‌شود. البته این منابع درآمدزا برای هر دانشگاهی متفاوت است و برخی دانشگاهها هستند که در این پیوست به دلایلی تنها یک منبع برای درآمدزایی معرفی شده‌اند.
درآمد حاصل از خدمات آموزشی و فرهنگی، خدمات رفاهی دانشجویی، خدمات پژوهشی و تحقیقاتی، خدمات رفاهی دانشجویی و درآمد حاصل از فروش سایر خدمات از جمله مواردی است که در این لایحه اشاره شده است. با بررسی هر کدام از موارد آورده‌شده در موضوع درآمدزایی می‌توان ابعاد روشن‌تری از میزان درآمدهای به دست‌آمده توسط دانشگاهها کسب کرد. به صورت مصداقی خدمات درآمدزایی در دانشگاهها اعم از آموزشی، فرهنگی، پژوهشی و… ذیل این موارد دسته‌بندی می‌شود: درآمد دوره‌های شبانه، درآمد سلف سرویس، درآمد برگزاری ترم تابستان، اجاره‌بهای اماکن، طرح‌های پژوهشی اعضای هیات‌علمی، فروش محصولات دامی و کشاورزی، درآمد حاصل از شهریه بورسیه دانشجویان تحصیلات تکمیلی، برگزاری آزمون‌های ادارات و موسسات، بازپرداخت وام، برگزاری همایش و سمینار، دوره‌های آموزشی (آزاد)، فروش وسایل اسقاط، دوره‌های مجازی، فروش کتاب و مجلات، تملک دارایی‌های سرمایه‌ای، فروش اموال منقول و غیرمنقول، فروش خدمات درمانگاهی، درآمد حاصل از وجوه متفرقه، درآمد حاصل از اماکن ورزشی و میهمانسرا، دانشجویان پردیس، فروش خانه‌های سازمانی، سود بانکی، ثبت‌نام دانشجویان انتقالی، خدمات مشاوره‌ای، اجاره اماکن ورزشی و قدیمی، درآمد کتابخانه، درآمد ناشی از اجاره کارگاه‌ها و آزمایشگاه‌ها.
سهم درآمدها نسبت به بودجه هزینه‌ای
اما این منابع درآمدی چند درصد از بودجه هزینه‌ای یک دانشگاه را دربر می‌گیرد؟ سوالی که بررسی آن می‌تواند این نتیجه را دهد که دانشگاهها تا چه اندازه روی «پای» خود هستند. به‌طور مثال بودجه دانشگاه تهران در سال ۹۷ مبلغ ۸.۸۴۰.۱۱۵ میلیون ریال است، اما جمع هزینه‌های درآمدی این دانشگاه ۲,۱۴۵,۰۰۰ میلیون ریال در سال آینده باید باشد. یا بودجه دانشگاه شهید بهشتی در سال ۹۷ مبلغ ۳.۶۶۹.۸۶۵ میلیون ریال است، در حالی که جمع درآمد حاصل این دانشگاه ۱,۴۱۴,۵۰۰ میلیون ریال است. یا بودجه دانشگاه فردوسی مشهد ۳.۴۷۸.۵۸۱ میلیون ریال در سال ۹۷ است، در حالی که پیش‌بینی درآمدی این دانشگاه ۸۵۰,۰۰۰ میلیون ریال است.
البته این همه ماجرا نیست، بلکه با نگاه دقیق بر سهم نوع درآمد حاصل از خدمات، نگرانی‌ها بر آینده درآمدزایی در حوزه‌های پژوهشی و تحقیقاتی بیشتر می‌شود. به‌طور مثال، جمع درآمدهای دانشگاه علامه طباطبایی در سال ۹۷ مبلغ ۹۰۰,۰۰۰ میلیون ریال پیش‌بینی شده است که سهم درآمد حاصل از خدمات آموزشی و فرهنگی، ۳۸۰,۰۰۰ میلیون ریال، درآمد حاصل از خدمات رفاهی دانشجویی ۴۰,۰۰۰ میلیون ریال و درآمد حاصل از خدمات پژوهشی و تحقیقاتی ۱۰۰,۰۰۰ میلیون ریال پیش‌بینی شده است.
با بررسی دیگر درآمدهای دانشگاهها با توجه به آنچه که در این لایحه اعلام شده است، می‌توان دریافت که فرضیه سودده نبودن دانشگاهها درست پیش‌بینی شده و از طرفی درآمدهای فعلی نیز تحت تاثیر خدمات آموزشی و رفاهی که همان شهریه‌ها است، می‌چرخد.
سهم دانشگاه‌های مطرح جهان از منابع درآمدزایی
با نگاهی به وضعیت درآمدزایی در دانشگاه‌های جهان نتایج متفاوت و بعضا مشابهی به دست می‌آید. البته کمبود منابع مالی دانشگاهها مشکلی است که کم و بیش همه کشورهای جهان با آن مواجهند، چراکه به دنبال افزایش قیمت نفت و بروز بحرانهای متعدد در تجارت بینالملل، رشد اقتصادی کشورهای پیشرفته کاهش یافت و دولت‌ها‌ی این کشورها نتوانستند درآمدهای مالیاتی خود را افزایش دهند. در نتیجه منابع تخصیص‌یافته به آموزش عالی کاهش یافته است. معمولا دانشگاه‌های دنیا برای تامین بودجه خود همچون ایران از پنج منبع: ۱ـ بودجه دولتی، ۲ـ فروش خدمات آموزشی و پژوهشی، ۳ـ شهریه دانشجویی، ۴ـ کمک‌ها‌ی مردمی (موقوفات) و ۵- کمک‌ها‌ی خارجی استفاده میکنند، اما این تامین بودجه به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی شده است که اگر یکی از منابع با مشکل تامین مالی مواجه شوند، دیگر منابع میتوانند «تاحدودی» کسری بودجه را جبران کنند.
به‌طور مثال دانشگاه «هاروارد» با سرمایه کل ۲۹ میلیارد دلاری خود یک دانشگاه تماما خصوصی است که بودجه سالیانه خود را از منابع گوناگون مانند صنعت، پروانه اکتشاف و اختراع، سرمایه‌داران و همچنین از دایره فارغ‌التحصیلان خود تامین می‌کند. سامانه دانشگاه «تگزاس» نیز از پشتوانه سرمایه خصوصی ۱۳٬۵ میلیارد دلاری برخوردار است. یا یکی از موفقیت‌های دانشگاه‌های برتر جهان حمایت نهادهای غیردولتی، شرکت‌ها و افراد خیّر از نظام آموزش عالی کشورشان بوده‌است. به‌طور مثال دانشگاه «استنفورد» در سال ۲۰۱۲، ۲۶ درصد منابع مالی خود را از طریق موقوفات و هدایای خیرین تامین کرده است. همچنین بیش از ۲۷درصد منابع مالی دانشگاه «کرنل» که یکی از بهترین دانشگاه‌های دنیا در بحث فنی – مهندسی است و در رتبه‌بندی جهانی در رتبه هجدهم قرار دارد، به‌وسیله هدایا و حامیان مالی تامین شده است.
سازوکارها برای درآمدزایی جدید
البته دانشگاه‌های برتر جهان در کنار موارد آورده‌شده، تلاش‌های موفق دیگری را برای درآمدزایی از منابع دیگر صورت داده‌اند. ایجاد پارک‌های علم و فناوری، گرایش به سمت فعالیت‌های یادگیری مستمر، کمپین آموزشی برای کارکنان و کارمندان، ایجاد شرکت‌های آموزشی و تحقیقاتی و ورود به بازار کسب‌وکار از جمله این موارد است. در ایران نیز طی سال‌های اخیر موضوع پارک‌های علم و فناوری و جذب دانشجوی خارجی نیز اهمیت زیادی پیدا کرده است؛ محمدمهدی زاهدی، رئیس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» در این‌باره می‌گوید: «یک بحث در تنوع‌سازی سبد درآمدزایی، پذیرش دانشجو از خارج از کشور است. اگر دانشگاه‌های ما تلاش زیادی کنند که از خارج از کشور دانشجو بپذیرند، این خود منجر به درآمدزایی می‌شود. البته شاید در سال‌های ابتدایی این جذب دانشجوی خارجی باعث درآمدزایی بالایی نشود. اما اگر بتوانند سرویس‌دهی خوبی به این دانشجویان داشته باشند و تبلیغات مناسبی صورت گیرد، یقینا یک منبع درآمدزایی خوبی برای دانشگاه‌های ما خواهد شد.»
به هر حال آنچه که در نمودارهای ذیل هم روشن است، بخش اصلی درآمدهای دانشگاهها مربوط به بودجه دولت است و این موضوع با توجه به برنامه ششم توسعه، که یکی از اهداف آن رسیدن به شاخص‌های جهانی از جمله در موضوع درآمدزایی است، فاصله زیادی وجود دارد.
نمودارهای آورده شده براساس لایحه بودجه سال ۹۷ استخراج شده است.
* گزارش از محمدرضا حیاتی
